Koszty i ryzyko związane z rosnącym długiem publicznym opisuje najnowsza, czwarta edycja raportu „Zagrożenia nadmiernego długu publicznego”, przygotowana w ramach partnerstwa trzech organizacji: Fundacji Przyjazny Kraj, Instytutu Odpowiedzialnych Finansów i Instytutu Finansów Publicznych.
Tegoroczny raport, który ukazuje się już czwarty rok z rzędu, oprócz aktualizacji oceny stanu finansów publicznych w okresie 2023-2024 i opisu warunków rynkowych oraz makroekonomicznych, zawiera wyszczególnione wyzwania zarządzania długiem publicznym oraz krajowe i unijne ramy polityki budżetowej.
Ostrzeganie o zagrożeniach nadmiernego długu to konieczność
Dług publiczny jest jednym z kluczowych elementów zarządzania finansami państwa, a jego nadmierny wzrost może prowadzić do poważnych konsekwencji ekonomicznych i społecznych – ostrzegają autorzy raportu Sławomir Dudek, Ludwik Kotecki i Marta Petka-Zagajewska. Jak podkreślają, regularne analizy pozwalają ocenić sytuację finansową kraju, identyfikować zagrożenia i podejmować odpowiednie działania naprawcze. W dłuższej perspektywie przyczynia się to do poprawy stanu finansów publicznych i stabilności gospodarczej.
Niestety, stan finansów publicznych w 2023 r. uległ dalszemu pogorszeniu. Obecnie spełnione są wszelkie przesłanki rozpoczęcia wobec Polski unijnej procedury nadmiernego deficytu. Nie dość, że nastąpiło przekroczenie poziomu dopuszczalnego deficytu, to przekroczenie jest trwałe, a według prognoz jeszcze wzrośnie.
– Niekorzystnie budżetowo wypadamy na tle krajów Unii Europejskiej. Polska należy do grupy krajów z najwyższym deficytem w 2023 r. Jesteśmy w pierwszej piątce, wyższy deficyt mają jedynie Francja (5,5%), Rumunia (6,6%), Węgry (6,7%) i Włochy (7,4%) – podkreśla prezes i główny ekonomista Instytutu Finansów Publicznych dr Sławomir Dudek.
Poważne zagrożenia: luka VAT i wzrost kosztów obsługi długu
Rosnący dług publiczny to niejedyny problem finansów państwa. Pojawiło się też poważne zagrożenie po stronie dochodowej. Zaskakujący i niebezpieczny jest bardzo szybki przyrost luki VAT. W ciągu dwóch lat luka VAT-owska wzrosła o ponad 40 mld zł, to niemal tyle co koszt programu 500+ (obecnie 800+), tyle rocznie mniej będzie w budżecie w najbliższych latach, jeżeli nie zostaną podjęte działania w celu ponownego zmniejszenia luki VAT.
Autorzy raportu już po raz kolejny zwracają uwagę, że zagrożeniem nie jest sam poziom zadłużenia, ale ryzyko wzrostu kosztów jego obsługi. – W ciągu dwóch lat koszty obsługi długu w całym sektorze finansów publicznych wzrosły 2,5-krotnie, z ok. 30 mld zł do 79 mld zł. Średnie odsetki od długu w 2023 r. wzrosły do 4,7% – pod tym względem jesteśmy na 3. miejscu w całej Unii Europejskiej – zwraca uwagę współautor raportu, ekonomista Ludwik Kotecki.
Finanse publiczne – wciąż nieprzejrzyste
Cały czas istnieje problem związany z nieprzejrzystością finansów publicznych. Od wielu lat łamana jest, chroniona konstytucją, zasada jedności zarządzania finansami państwa poprzez ustawę budżetową, pod kontrolą parlamentu i obywateli. Od kilku lat w finansach publicznych na masową skalę tworzone są rozwiązania, które służą wydatkowaniu środków publicznych poza regulacjami ustawy o finansach publicznych i formalnym budżetem państwa. Na koniec 2023 r. różnica pomiędzy państwowym długiem publicznym (metodologia krajowa PDP), a długiem obliczonym według metodologii unijnej (EDP) wyniosła ponad 363 mld zł, tj. 21,5% pełnego długu i 10,6% PKB. Ta różnica to głównie zadłużenie finansujące wydatki, które są poza kontrolą parlamentu w funduszach przy BGK i PFR – piszą autorzy raportu.
Kompleksowy plan redukcji deficytu
Eksperci są zgodni: jest jeszcze czas, żeby przedstawić wiarygodny plan naprawy finansów publicznych. „Potrzebujemy wiarygodnego planu redukcji deficytu, który umożliwi stabilizację długu publicznego i uchroni nas przed ostrzegawczymi scenariuszami Komisji Europejskiej i Międzynarodowego Funduszu Walutowego. Przed nami ogromne wyzwania w zakresie inwestycji militarnych, transformacji energetycznej i kryzysu demograficznego. Bezpieczeństwa nie da się budować zwiększając zagrożenia nadmiernego długu” – podkreślają. Jednocześnie warto w tym celu wykorzystać „okienko” w postaci bardziej sprzyjających uwarunkowań gospodarczych – światowa gospodarka wchodzi w okres luzowania polityki pieniężnej, w kraju obserwujemy normalizację inflacji w warunkach odbudowy aktywności gospodarczej – to bardziej sprzyjające warunki dla sektora finansów publicznych niż w minionych latach, dodaje Marta Petka-Zagajewska.
Diagnozę systemu finansów publicznych i 25 kompleksowych rekomendacji, jak go naprawić, można znaleźć w opracowaniu „Stabilny i przejrzysty budżet pod kontrolą obywateli. Plan Naprawy Finansów Publicznych” autorstwa Sławomira Dudka i Ludwika Koteckiego.
