Raport przedstawia problematykę długu publicznego, czynniki jego wzrostu i stabilności, ale również zagrożenia wynikające z nadmiernego poziomu deficytu i długu, który może prowadzić do kryzysu zadłużenia.
Jest to doroczna aktualizacja raportów z 2021, 2022, 2023 i 2024 roku o tym samym tytule, uwzględniająca zmiany na rynku finansowym w latach 2024-2025, przedstawiająca diagnozę sytuacji finansów publicznych, uwarunkowania zarządzania długiem publicznym i kosztów obsługi, oraz wyzwania związane z wydatkami na obronność.
– Jak przedstawia się sytuacja finansów publicznych i jej perspektywa na kolejne lata? Kiedy przekroczymy 60 proc. próg długu publicznego do PKB i jakie mamy szanse, aby powrócić poniżej tej granicy? Dlaczego koszty obsługi długu publicznego należą do najwyższych w Europie? Dlaczego „równoległy budżet” poza kontrolą parlamentarną ulokowany w funduszach przy BGK i PFR trzeba zlikwidować? Jak skokowo zwiększyć kosztowne wydatki na modernizację sił zbrojnych i zapewnić ich finansowanie, wskazując, że wydatki te będą musiały znaleźć stabilne źródło finansowania inne niż zadłużanie się? Na ile wypychanie kredytu z gospodarki powoduje niepożądane skutki makroekonomiczne i w jaki sposób można temu zapobiec? Jak zmienia się obraz długu publicznego w Polsce na tle innych krajów Unii Europejskiej? Co oznacza objęcie Polski unijną procedurą nadmiernego deficytu? – na te i wiele innych pytań związanych z długiem publicznym odpowiadają: Sławomir Dudek, Piotr Kalisz i Ludwik Kotecki, autorzy raportu „Zagrożenia nadmiernego długu publicznego. Edycja 2025” przygotowanego przez Instytut Odpowiedzialnych Finansów w partnerstwie i ze wsparciem pomysłodawcy projektu Fundacji Przyjazny Kraj oraz Instytutu Finansów Publicznych.
Jaki jest trwały problem strukturalny w polskich finansach publicznych?
Z jednej strony „szwedzkie wydatki” z perspektywą nawet na dalsze wzrosty, nieefektywną strukturą nakierowaną na bezwarunkowe transfery gotówkowe i z niską jakością usług publicznych, a z drugiej strony relatywnie niskie podatki, z tendencją do dalszego obniżania zgodnie z deklaracjami większości partii politycznych, czyli kurs na „irlandzkie podatki”. W raporcie autorzy ostrzegają, że nie da się mieć „szwedzkich wydatków” i podatków zmierzających do modelu irlandzkiego.
– Ten model jest nie do utrzymania –twierdzą autorzy raportu.
W zakresie poziomu wydatków publicznych w relacji do PKB w 2024 r. pierwszy raz w historii przegoniliśmy średnią unijną. Należymy do grupy krajów o najwyższym poziomie wydatków, jesteśmy na 8. miejscu w całej UE pod tym względem. Przegoniliśmy m.in. Danię, Holandię, Hiszpanię czy Luxemburg. Mamy zbliżone wydatki do Szwecji i Niemiec oraz Włoch (tj. ok. 50 proc. PKB).
Według aktualnej prognozy rządowej łączne wydatki sektora finansów publicznych w 2025 r. wyniosą 50,3 proc. PKB, więcej niż ubiegłoroczny poziom wydatków w Szwecji i w Niemczech. Według prognoz Komisji Europejskiej, Szwecję i Niemcy przegonimy w ciągu dwóch lat i bardzo prawdopodobne jest, że wskoczymy do pierwszej piątki krajów o najwyższych wydatkach budżetowych w relacji do PKB.
Jakość usług publicznych w Polsce pozostawia wiele do życzenia
Jednocześnie jakość usług publicznych w Polsce pozostawia wiele do życzenia. Poziom łącznych wydatków mamy już prawie taki jak w Szwecji czy Danii, ale usługi publiczne pozostają na niskim poziomie. Mimo, że niemal połowę PKB przeznaczamy na wydatki publiczne, wydatki na ochronę zdrowia według klasyfikacji COFOG są jednymi z najniższych w całej UE – piszą autorzy raportu.
Co więcej, wydatki na transfery socjalne w gotówce (czyli na 800+, 300+, tzw. babciowe, emerytury, w tym 13- i 14-te świadczenia dodatkowe oraz renty wdowie) w 2024 r. wyniosły 17,1 proc. PKB. To siódmy wynik w całej UE. W tym zakresie przegoniliśmy Szwecję (11,5 proc. PKB) i Niemcy (16,3 proc. PKB). Resort finansów prognozuje w 2025 r. dalszy wzrost tej kategorii wydatkowej do 17,6 proc. PKB.
– Czy o taką „drugą Szwecję” nam chodzi? Transfery gotówkowe bez kryteriów ich przyznawania, przy bardzo słabej jakości usług publicznych? – pytają autorzy raporu.
Dług publiczny (EDP) wzrósł do 55,3 proc. PKB na koniec 2024 r.
Prognozuje się, że w 2025 r. wyniesie około 58 proc. PKB, a w 2026 r. z dużym prawdopodobieństwem przekroczy 60 proc. PKB. I może pozostać powyżej tego poziomu nawet do końca kolejnej dekady.
Ważnym elementem raportu jest analiza wydatków na obronność i ich długoterminowy wpływ na stan finansów publicznych. Według autorów raportu to nie wydatki na obronność, przynajmniej do tej pory, determinują pogorszenie stanu finansów publicznych.
Dekompozycja przyrostu nominalnego deficytu sektora finansów publicznych jednoznacznie ukazuje, że po pierwsze to nadmierne w relacji do PKB wydatki determinują pogorszenie staniu finansów publicznych, a po drugie, że to nie wydatki na obronność są kluczową kategorią wzrostu wydatków.
– Ponad dwukrotnie większy wzrost niż wydatków na obronność, zanotowano w przypadku transferów socjalnych, tj. o 2,6 pkt. proc. PKB. W dużo większym stopniu wzrosły również wydatki na wynagrodzenia w sferze publicznej, przyrost wyniósł 1,8 pkt. proc. Istotnym czynnikiem był również wzrost kosztów obsługi długu, o 0,7 pkt. proc. PKB. Wydatki bieżące budżetu, transfery socjalne i odsetki odpowiadają za 5,5 pkt. przyrostu łącznych wydatków publicznych. – podkreślają.
Rekomendacje dla rządu
Raport wskazuje na konieczność podjęcia działań w celu naprawy finansów publicznych. Wśród potencjalnych rekomendacji dla rządu można wymienić:
- Konieczność określenia celu w zakresie poziomu długu publicznego w dłuższej perspektywie (np. powrót poniżej 60% PKB).
- Ograniczenie potrzeb pożyczkowych budżetu w celu ustabilizowania dalszego przyrostu długu oraz przedstawienie wiarygodnej i szczegółowej ścieżki przyszłej średniookresowej konsolidacji fiskalnej, zwiększającej przewidywalność polityki gospodarczej i obniżającej premię za ryzyko.
- Znalezienie zgodnych z Konstytucją rozwiązań w zakresie finansowania zbrojeń, które nie będą obchodzić ustawy budżetowej i reguł fiskalnych.
- Wygaszenie funkcjonowania „równoległego budżetu” w funduszach przy BGK i PFR. Zapewnienie zgodności budżetu państwa z zasadą jedności zarządzania finansami publicznymi w formie ustawy budżetowej chronionej w art. 219 Konstytucji. Włączenie funduszy i programów przy BGK do budżetu państwa lub przekształcenie ich w jednostki sektora finansów publicznych zgodnie z ustawą, tak aby ich finanse były w pełni transparentne i podlegały kontroli parlamentarnej, zgodnie z zasadą jedności budżetowej. Zaciągnięte już długi pozabudżetowe powinny być zarządzane biernie, a ich spłata powinna być stopniowo przenoszona na budżet państwa.
- Przyjęcie unijnej definicji długu publicznego (ESA) w krajowych regułach fiskalnych z okresem przejściowym dla dotychczas narosłego długu pozabudżetowego.
- Zmiana konstrukcji podatku bankowego, aby nie wzmacniał efektu wypychania kredytu w gospodarce.
Raport wyraża prywatne opinie autorów, a nie instytucji, w których pracują.
